Χέρμπαρτ, Γιόχαν Φρίντριχ

(Herbart, Όλντενμπουργκ, Κάτω Σαξονία 1776 – Γκέτινγκεν 1841). Γερμανός φιλόσοφος. Μαθητής στην Ιένα του Φίχτε και του Σίλερ, το 1802 άρχισε τη σταδιοδρομία του ως πανεπιστημιακός καθηγητής στο Γκέτινγκεν, όπου έμεινε έως τον θάνατό του. Η συμβολή του στην ιστορία του πνεύματος είναι σημαντική, τόσο στον τομέα της φιλοσοφίας όσο και στους κλάδους της παιδαγωγικής και της ψυχολογίας. Ως σημαντικότερα έργα του αναφέρονται: Γενική παιδαγωγική απαγορευμένη από τον σκοπό της εκπαίδευσης (1806), Αρχές της μεταφυσικής (1808), και Γενική πρακτική φιλοσοφία (1808), Εγχειρίδιο εισαγωγής στη φιλοσοφία (1813), Εγχειρίδιο ψυχολογίας (1816), Γενική μεταφυσική (1828-29). Η φιλοσοφική θέση του X. στρέφεται με εξαιρετική βιαιότητα εναντίον των ιδεαλιστικών θέσεων του Φίχτε κυρίως· η σκέψη του πλησιάζει μάλλον τις θέσεις του Καντ σχετικά με την αντίληψη της εμπειρίας ως αφετηρία της φιλοσοφικής έρευνας. Η εμπειρία είναι αντιφατική, ενώ ο νόμος του πραγματικού είναι ο νόμος της ταυτότητας. Έργο της φιλοσοφίας θα είναι να ανυψωθεί από την αντιφατικότητα της εμπειρίας στις μεταφυσικές έννοιες τις απαλλαγμένες από αντιφάσεις. Οι έννοιες αυτές μας διδάσκουν ότι η πραγματικότητα είναι καμωμένη από πολλαπλά πραγματικά, που το καθένα είναι όμοιο με τον εαυτό του, αμετάβλητο. Όσα η εμπειρία μας παρουσιάζει ως ποιότητες, κατηγορήματα της πραγματικότητας, δεν είναι παρά αναφορές συμπτωματικές και όχι ουσιαστικές στο ίδιο το πραγματικό. Τα πραγματικά τείνουν να διατηρούν τη δική τους ατομικότητα και ταυτότητα με μια ενέργεια αυτοσυντήρησης (Selbsterhaltung) με την οποία αντιστέκονται στη σύγκρουση με άλλα πραγματικά. Οι παραστάσεις έχουν μεταξύ τους ενεργό σχέση, συγχωνεύονται αμοιβαία (αφομοίωση), συνδέονται σχηματίζοντας ομάδες (συμπλέγματα) ή συγκρούονται και αντιμάχονται χωρίς να κατορθώνουν να συνδυαστούν. Η αφομοίωση και το σύμπλεγμα οδηγούν στη συγκρότηση κεντρικών πυρήνων, είδος σημείων συμπύκνωσης, που ασκούν μια δύναμη γύρω από την οποία συγκεντρώνονται νέες παραστάσεις. Η προσωπικότητα, το εγώ, δεν είναι παρά μια απορροφώσα μάζα και επομένως αποτέλεσμα και όχι πρώτη αρχή, όπου η τάση και η ικανότητα, που αποτελούν τη θεωρητική και την πρακτική πλευρά της ψυχολογικής ζωής, δεν είναι παρά το αποτέλεσμα του παιγνιδιού μεταξύ των απλών εκείνων ψυχολογικών στοιχείων, που είναι οι παραστάσεις. Η ατομικιστική αυτή δομή της ψυχικής πραγματικότητας και ο συνδυασμός, που επακολουθεί, των δυναμικών συντελεστών ως ουσιαστικών θεμελίων όλης της εσωτερικής ζωής του ανθρώπου, συνδέουν το όνομα του X. με τα λεγόμενα συνειρμικά ρεύματα, που αναπτύχθηκαν τον 19o αι. και σημείωσαν το τέλος της παλαιάς ψυχολογίας των ικανοτήτων. Η αρμονική συγκρότηση της προσωπικότητας έχει διπλή όψη, την αισθητική και την ηθική, που ο X. τις εξετάζει στο τμήμα της φιλοσοφίας που ονομάζει αισθητική. Οι ηθικές ιδέες που κατευθύνουν είναι: η εσωτερική ελευθερία, η εντέλεια, η προσήνεια, το δίκαιο, η ευθύτης. Ενάρετος είναι αυτός που συμβιβάζει τις πράξεις του με αυτές τις αρχές. Η παιδαγωγική κατάγεται από την ηθική και την ψυχολογία: από την πρώτη παίρνει τους σκοπούς και από τη δεύτερη τα μέσα. Εκπαιδεύω σημαίνει δημιουργώ μια αρμονική και συνεπή προσωπικότητα, στην οποία η κεντρική απορροφώσα μάζα θα έχει την ικανότητα να ελκύει τις παραστάσεις, που είναι περισσότερο ικανές να συνδεθούν οργανικά με τις πρώτες και να ελκύσουν με τη σειρά τους άλλες. Ενδιαφέρον ονομάζεται ακριβώς η ικανότητα της απορροφώσας μάζας να τείνει προς νέες παραστάσεις για να τις αφομοιώσει. Περιεχόμενο της αγωγής πρέπει να είναι κατά κύριο λόγο το κλασικό ουμανιστικό, έστω και συνδυασμένο με τα μαθηματικά και τις άλλες θετικές επιστήμες. Η αγωγή αυτή θα έχει τη δυνατότητα και την αποστολή να διαμορφώσει μια ηγετική τάξη και δεν θα απευθύνεται σε όλους. Ο αριστοκρατισμός αυτός του X. συμπίπτει τόσο με τις φιλοσοφικές αντιλήψεις του όσο και με την πολιτική του θέση, που ήταν πάντα καθαρά συντηρητική.